اسلام و تجدد

سه رویکرد اصلی در این رابطه وجود دارد:

1. پذیرش مطلق مدرنیته و نفی اسلام

از ابتدای ورود مدرنیته به ایران افرادی مقهور تمدن غرب شدند و غرب را کعبه آمال خود دانستند. از منظر این افراد تمدن و زندگی اجتماعی بشر باید طبق مبانی غربی بوده و هر تفکری که مانع تجدد و پیشرفت در مسیر غربی شدن باشد مطرود است. از نظر این اندیشمندان غرب بواسطه دوری از دین و تفکرات دینی توانست به این درجه از پیشرفت نائل آید لذا جامعه ایران نیز اگر سودای پیشرفت و ترقی در سر دارد باید دین را از متن زندگی حذف و یا به حاشیه رانده و تمدن، فرهنگ و زندگی اجتماعی خود را بر مبنای سکولاریسم، اومانیسم و در یک کلام مدرنیته پایه گذاری کند. از منظر این افراد تمدن غرب یک مجموعه درهم تنیده است که تفکر، فرهنگ، سبک زندگی و تمدن آن در هم عجین اند و نمی توان آنها را ازهم جدا نمود. تمدن غرب در بستر تفکر و فرهنگ غرب می روید لذا اگر خواهان دستاوردهای علمی و تکنیکی غربیم باید همه این مجموعه را با هم بپذیریم به ویژه در حوزه اجتماعی.

2. جمع بین اسلام و مدرنیته

پس از ورود مدرنیته به جوامع اسلامی از جمله ایران برخی متفکرین دینی با وجود نفی و طرد تفکر و فرهنگ غرب بخشی از دستاوردهای علمی و تکنیکی تمدن غرب را مطلوب ارزیابی کردند لذا پذیرش مشروط مدرنیته را رویکرد مواجهه خود با غرب قرار دادند. از منظر این متفکرین غرب دو وجه دارد یکی وجه فرهنگی و اعتقادی و دیگر وجه علمی و تکنیکی یا همان بعد مادی که وجه فرهنگی و اعتقادی غرب را نامطلوب دانسته و طرد می کنند اما وجه علمی و تکنیکی غرب را مطلوب ارزیابی کرده و می پذیرند. در این نگاه مدرنیته مجموعه ای یکپارچه و در هم تنیده نیست بلکه مجموعه ای از بخشهاست که می توان بخشی از این مجموعه را اخذ کرد بدون آنکه سایر بخشهای آن نیز اخذ شود. در اینجا مبانی تمدن غرب همچون سکولاریسم و اومانیسم نفی شده اما اعتقاد بر این نیست که همه اجزای تمدن غرب همچون علم و تکنولوژی آن ریشه در همین مبانی و مبادی دارد.

3.اسلام جامع حداکثری و نفی مطلق مدرنیته

این گروه معتقدند که اسلام به عنوان یک دین جامع پاسخگوی تمام نیازهای بشر بوده و هست و لزومی ندارد برای تمدن سازی و اداره زندگی بشر دست گدایی به سوی دیگران دراز کند چه مدرنیته باشد و چه هر آیین و مسلک فکری و فرهنگی دیگر. از این منظر مدرنیته به صورت کامل چه در بعد مادی و چه در بعد معنوی و فرهنگی نفی شده و اسلام به عنوان دین جامع و کامل در تمام ابعاد زندگی حتی حوزه علم و تکنولوژی دانسته می شود. البته این نفی مطلق مدرنیته در مقام نظر صورت می گیرد و اعتقاد بر این است که با توجه به نفوذ مدرنیته در تمام ساحتهای زندگی بشر نفی مطلق آن در مقام عمل سبب عسر و حرج می شود لذا استفاده از مدرنیته با حکم اکل میته پذیرفته می شود.

دیدگاه اول با وجود مخالفت با دین و عدم فهم درست از آن، فهم تقریباً درستی از غرب و مدرنیته دارد که مهمترین ادراک درست آنها توجه به در هم تنیدگی عناصر فرهنگی و مادی غرب است. یعنی این تصور که علوم و تکنولوژی غرب جز در بستر اومانیسم و سکولاریسم رشد نمی کند در این دیدگاه به درستی ادراک شده است ام از سوی دیگر فهم درستی از دین و به عبارت بهتر حقیقت زندگی نداند.

نقطه عطف مواجهه اسلام و مدرنیته به حدود دو قرن پیش باز می گردد که تمدن غرب رو به گسترش نهاده و در حال تسخیر جهان است. البته منظور از این تسخیر نه از سیاسی یا نظامی بلکه فکری، فرهنگی و تمدنی است. ساختارهای سیاسی، اجتماعی، حقوقی، فرهنگی، اقتصادی، اداری، علمی و تکنیکی غرب مدرن در حال غلبه بر ساختارهای سنتی است و در این مسیر به سرعت پیش می رود. در این فضای گسترش جهانی تمدن غرب لاجرم اسلام نیز با غرب مواجهه خواهد داشت. مواجهه اسلام و مدرنیته از ابتدا تا کنون فراز و فرودهای بسیاری داشته و با موافقت و مخالفتهایی همراه بوده اما به هر حال وضعیت امروز ما حاصل این مواجهه است.

در این مواجهه روز به روز از مخالفتها کاسته شده و مدرنیته با استقبال بیشتری مواجه شده است. روزگاری پذیرش مشروطه و ساختار سیاسی دموکراتیک با اما و اگر همراه بود اما اکنون دیگر دموکراسی جزء لاینفک ساختار سیاسی ایران گشته است. پذیرش تکنولوژی بعضاً با اکراه همراه بود مثلا بلندگو و میکروفن را بوق شیطان می دانستند اما اکنون همه برای داشتن آخرین تکنولوژی ها سر و دست می شکنند. اکنون دیگر کسی با ساختارهای اداری، تکنولوژیک و علوم غربی چندان مخالفتی ندارد و اگر مخالفتی هست بیشتر در حوزه فرهنگ و سبک زندگی است. روزی داشتن ویدئو جرم و مخالفت با فرهنگ اسلامی بود اما امروز فضای محازی شده همه زندگی ما. دیگر هیچ کس نمی تواند تصور کند که می توان با گسترش تکنولوژی های مدرن مخالفت کرد. جبر ورود تکنولوژی و علم مدرن و تغییر فضای زندگی سبب شد که دیگر نتوان با مدرنیته حداقل در بخش تکنولوژیک و علمی مقابله کرد. به هر حال تجربه مواجهه چندین ساله با مدرنیته، جامعه اسلامی را به این نتیجه رساند که باید رویکرد گزینشی نسبت به مدرنیته اتخاذ کند یعنی بخش مطلوب مدرنیته که عمدتاً در حوزه علم و تکنولوژی است اخذ و بخش نامطلوب که عمدتاً در حوزه فرهنگ و سبک زندگی است طرد شود.

حدود نیم قرن است که تقریباً عموم جامعه اسلامی چه علما و چه عامه مردم رویکرد گزینشی به غرب و تفکر جمع بین اسلام و مدرنیته را مبنای فکر و اندیشه خود قرار داده اند. مدرنیته بویژه از منظر علمی و تکنیکی توانست چشم جهانیان از جمله جامعه اسلامی را مجذوب خود کند و به این واسطه، در این جوامع رخنه کند. صورت فریبای علم و تکنولوژی مدرن سبب شد که برخی مفاهیم اسلامی تدریجاً دچار دگرگونی و تغییر ماهیت شوند مثلا مفهوم علم در تفکر اسلامی که تا پیش از مدرنیته هیچگاه شأنی برای علم سکولار، اومانیستی و تکنیکی قائل نبود به یکباره آن را نیز در دل خود جای داد. مفهوم ترقی، توسعه و پیشرفت نیز که تا چند سده پیش مفهومی ناآشنا بود جای خود را در تفکر جامعه اسلامی باز کرد و حتی تأییداتی نیز از اسلام برای خود یافت. تکنولوژی و علم مدرن گرچه ظاهراً ابزاری خنثی همچون چاقو هستند که هم می توان مورد استفاده صحیح قرار گیرند و هم استفاده غیر صحیح اما در حقیقت میوه ای از درخت مدرنیته هستند که تناول کردن آن تمام وجود جامعه حتی عقل آن را نیز دچار تغییر نمود.

به هر حال تعیین نوع مواجهه با مدرنیته به صورت دقیق و شفاف یک گام اساسی جهت تعیین هویت تاریخی ماست و تا این مسئله به صورت کاملا شفاف و روشن و به دور از کلی گویی تبیین نشود بی هویتی تاریخی و تذبذب تمدنی امری قطعی است.