روانشناسی مزاج در ادبیات

علم مزاج گرچه در دنیای امروز مهجور واقع شده اما ریشه ای عمیق در حکمت و ادبیات گذشته ما داشته لذا مفهوم ناآشنایی برای ما نیست. فرهنگ ما پر است از مفاهیمی که ریشه در علم مزاج دارند و جز با این علم قابل درک نیستند. برخی از اصطلاحات، ضرب المثل ها و اشعار عبارتند از:

اصطلاحات:

خونگرمی و خونسردی، تند مزاجی، سرد مزاجی و گرم مزاجی، سودا (خیال و اندیشه، سود و حساب و کتاب، خواستن)

ضرب المثل:

از دنده چپ بلند شدن: به معنای بدخلقی است..... تبیین مزاج شناختی: سودا که عامل تلخی و بدخلقی است در سمت چپ بدن غالب است.

خون خود را کثیف کردن: به معنای خشم و حرص و جوش شدید است.... تبیین مزاج شناختی: عصبانیت و خشم سبب می شود خون سوداوی و کثیف در بدن تولید شود.

خون جلوی چشماش را گرفته: به معنای عصبانیت شدید است....تبیین مزاج شناختی: عصبانیت شدید سبب غلبه دم می شود که در سرخی چشم نمود پیدا می کند.

کنگر حوردن  و لنگر انداختن: به معنای ماندن بیش از حد در جایی است....تبیین مزاج شناختی: طبع کگنر سرد است و سردی سبب سکون و بی حرکتی می شود.

ناخن خشک: به معنای خساست است....تبیین مزاج شناختی: ناخن افراد صفراوی یا سوداوی که افرادی حسابگر و بعضا خسیس هستند خشک است.

شعر:

زرد گشت از قوت اندیشه و نبود عجب              گر کسی زاندیشهٔ بسیار گردد زرد فام

شخص و فرقش دارد از صفرا و از سودا اثر          زان بود چون هر دو گوهر گاه تند و گاه رام (سنایی)

 جنس تفکر و اندیشه از صفراست که شدت یافتن آن سبب تبدیل شدن آن به سودا و بیماری می گردد.

لیک سرخی بر رُخی کولامع است                   بهر آن آمد که جانش قانع است

رو سپید از قوت بلغم بود                                باشد از سودا که رو ادهم بود (مثنوی مولوی)

قناعت ویژگی طبع دم است که سبب سلامتی است. سفیدی چهره از بلغم و سیاهی و تیرگی آن از سوداست.

زرپرستی می‌کند دل را سیاه                     آخر این صفرا به سودا می‌کشد (بیدل دهلوی)

جنس زرپرستی و دنیاطلبی از صفراست و شدت صفرا به سودا و غم و اندوه منتهی می شود.